Bijdrage  te horen in Praattafel #66.

Het Tweestromenland van Mikis

Twee stromingen bepaalden zijn leven: een muzikale en een politieke. Mikis Theodorakis, componist en communist, overleed donderdag, 2 september 2021, 96 jaar oud.


Bij zijn naam zullen velen die iconische scène uit de film Zorba de Griek herinneren, waarin Anthony Quinn begeleid door een bouzouki op een strand in Kreta de sirtaki danst. In 1995 ontmoeten de twee legendarische figuren, nu als oude mannen, elkaar weer bij een concert in München. En de gebrekkige Anthony Quinn kan het niet laten nog eenmaal de sirtaki te dansen terwijl Mikis Theodorakis lachend de muziek dirigeert. Het is een niet minder iconische scene dan in de film van 1964, die symbool staat voor de vriendschap tussen deze twee kunstenaars. Theodorakis componeerde ook de muziek voor films als Z” van Costa-Gavras en “Serpico” van Sidney Lumet met Al Pacino in de hoofdrol. Hem echter te reduceren tot een componist van filmmuziek zou betekenen hem te kort te doen. Want de grootste artiesten zongen zijn werk: The Beatles, Shirley Bassey en Edith Piaf. André Rieu liet duizenden bezoekers op Theodorakis’ klanken de sirtaki dansen op het Vrijthof in Maastricht. En Liesbeth List zingt in een Nederlandse vertaling de Mauthausen-trilogie, een cyclus van vier aria’s gebaseerd op de gedichten van Iakovos Kambanellis, een Griekse dichter die het concentratiekamp van Mauthausen overleefde. In Mauthausen was een trap van 186 treden naar de diepte van een granietgroeve, de “Wiener Graben” genoemd. Hier moesten de gevangenen zware steenblokken sjouwen als een soort Sysiphos van het fascistisch tijdperk Op een dag ging als een lopend vuurtje door het kamp hoe een Griek, Adonis, in de steengroeve, de “Wiener Graben”, een bloksteen had overgenomen van een Jood die op bezwijken stond. Maria Farcandouri zingt:

‘Daar op de brede trap
op de trap der tranen
in de diepe Wiener Graben
in de steengroeve der klachten
lopen joden en partizanen
vallen joden en partizanen
dragen een blok steen op hun rug
een blok steen als een kruis des doods
Daar hoort Andonis de stem
de stem, de stem hoort hij
kameraad, kameraad/
help me de trap op te komen

Als de jood onder het gewicht van de steen in elkaar gezakt is, roept een dienstdoende S.S.-er Andonis, een sterke vent (‘levendi’), om de steen van de jood mèt zijn eigen last verder te sjouwen. Andonis antwoordt dat hij daartoe bereid is, maar dan daagt hij, sterke kerel die hij is, de S.S.-er uit.   Eigenlijk spreekt de Griekse tekst hier zelfs van een strijd mèt de dood, ‘op de marmeren dorsvloer’.  

Hierbij past de aantekening dat volgens Leo Ross, docent Moderne Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam, de Nederlandse bewerking van de Mauthausenballade door Lennaert Nijgh eigenlijk een puinhoop was. Nijgh heeft niet vertaald. Hij heeft het beter willen doen dan Kambanéllis, hij heeft de teksten mooier willen maken, hij heeft ze opgedirkt en vervalst. Nijgh heeft Mauthausen tot kitsch verwerkt. De chansonniere Liesbeth List zingt dan ook een onpolitieke, bijna romantiserende ballade.  

Het Mauthausen-cyclus is overal in Griekenland uitgevoerd, soms in stadions voor een publiek van vele duizenden, altijd onder de persoonlijke leiding van Mikis Theodorakis en met de stem van Maria Farcandouri. Een groot deel van het Griekse volk heeft wanneer er sprake is van concentratiekampen, reminiscenties aan een recenter verleden dan de Nazi-tijd. Tijdens de burgeroorlog van 1946 tot 1949 en tijdens het obristen-regime van 1967 tot 1974. Toen waren er op soms heel erg afgelegen eilanden concentratiekampen: Makronisos, Psytalia, Irakìa, Leros en Oropos

Gearresteerden die daar binnenkwamen floten elkaar bij wijze van troost of bij wijze van verstandhouding, het beginwijsje van het derde liedje van de Mauthausen-cyclus – O drapetis – toe. 

In Griekenland hadden de koning, het leger en de clerus eind jaren zestig het heft in handen genomen. De gevangenissen en concentratiekampen  konden de arrestanten nauwelijks bevatten. Krijgsraden begonnen honderden mensen te veroordelen wegens het verspreiden van pamfletten of van ‘valse berichten’, het ‘beledigen der overheid’ en het ‘verbergen van communisten’. Er werden 279 organisaties verboden. De jongeren moesten lange haren laten knippen, de meisjes de minirokjes afzweren en de onderwijsinstellingen werden gekerstend. Verplichte kerkgang en een campagne tegen ‘ontaarde kunst’ kenmerkten een systeem, dat naarstig zocht naar de verblijfplaats van de zeer populaire maar links-radicale componist Theodorakis. Zoals vele verzetsstrijders tegen de nazi’s en andere voormalige gevangenen uit de jaren 40 en 50 wordt ook Theodorakis na de militaire staatsgreep door de kolonels gearresteerd en naar de strafeilanden gedeporteerd. Hij zou alle deze kampen in zijn leven van binnen hebben moeten meemaken.

Maar dankzij een internationale campagne waarin onder anderen Dmitri Sjostakovitsj, Leonard Bernstein, Arthur Miller en Harry Belafonte actief waren, werd hij voortijdig in 1970 vrijgelaten, maar uit Griekenland verbannen. Van 1970 tot de val van het regime in 1974 woonde hij in Parijs, van waaruit hij internationaal aan de weg timmerde, en tegelijkertijd streed voor de bevrijding van zijn land. 

In mei 1974 ketende zich de Duitse journalist Günter Wallraff op het Atheense Syntagmaplein aan een lantaarn vast. Daar deelde hij folders uit om te protesteren tegen de Griekse junta. De anonieme demonstrant werd door medewerkers van de geheime dienst in elkaar geslagen, opgepakt en gefolterd, totdat bekend werd dat hij Duitser was. Van de veertien maanden gevangenisstraf hoefde hij er uiteindelijk maar enkele uit te zitten. Op 24 juli 1974 valt het kolonelsregime en Wallraff komt op vrije voeten. Alle politieke gevangenen worden vrijgelaten, de grondrechten hersteld en de politieke partijen weer toegelaten. Ook Griekenlands grote componist en zanger, Mikis Theodorakis komt uit zijn ballingschap in Parijs terug en kan weer vrij optreden. Het eerste grote concert wordt in Athene gegeven: duizenden luisteren naar zijn vrijheidsliederen. In 1975 zijn er voor het eerst weer legale 1-mei manifestaties in de Griekse steden. Thema’s zijn: verbetering van de zeer lage levensstandaard en de invloed van buitenlandse mogendheden op het binnenlandse en buitenlandse beleid van Griekenland. Doel is om tot een beleid te komen dat onafhankelijk staat tegenover de Europese Gemeenschap, de NAVO en de Verenigde Staten. 

Theodorakis –  het boegbeeld van het moderne en vrije Griekenland – blijft

naast zijn werk als componist en kunstenaar politiek geëngageerd en actief. Van 1981 tot 1989 is hij zelfs lid van het Griekse parlement. En ook lang nadat hij zich had teruggetrokken uit de actieve politiek bleef hij zich inzetten voor de publieke zaak. Op zijn 85ste, in 2012, nam hij nog deel aan de massale demonstraties in Athene tegen de draconische bezuinigingsmaatregelen die Griekenland moest uitvoeren van de trojka: de Europese Commissie, het Internationaal Monetair Fonds en de Europese Centrale Bank, omdat ze het land overeind hielden met kredieten. Ook hij ontkwam daarbij niet aan het traangas van de oproerpolitie. 

Onder de kop “Waar is het geld van de Griekse rijken?” schreef de Duitse journalist Khue Pham in het weekblad DIE ZEIT „De griekse Rijken verstoppen hun miljoenen liever op rekeningen in Zürich und Cyprus, Liechtenstein en Londen. Meer dan 560 miljarden euro van Griekse privé-rekeninghouders bevinden zich in het buitenland. Ter vergelijking: het bnp van Griekenland bedroeg toen in hetzelfde jaar 230,2 Milliarden euro.”  

Mikis Thedorakis klom in de pen en schreef een “Open brief aan de internationale publieke opinie met de waarheid over Griekenland.” Hij schreef: “Er is een internationale samenzwering met als doel de volledige verwoesting van mijn land. Het begon in 1975 tegen de moderne Griekse beschaving, gevolgd door verdraaiing van onze moderne geschiedenis en onze nationale identiteit. Nu probeert men ons biologisch te elimineren door werkloosheid, honger en verarming. Als het Griekse volk niet als geheel opstaat om hen te stoppen, dan is het gevaar voor Griekenland om uit te sterven evident. Ik voorzie dit in de komende 10 jaar. Er zal van ons niets overblijven, behalve de herinnering aan onze beschaving en onze gevechten voor de vrijheid.” 

Voor de ontstane situatie in zijn land benoemde hij twee oorzaken: de enorme kosten van wapenaankopen en de corruptie van een deel van de politieke en economische elite. Duitsers maar ook Fransen, Engelsen en Amerikanen verdienen miljarden euro’s aan de jaarlijkse verkoop van oorlogsmateriaal. En wat corruptie betreft benoemde hij onder andere de firma Siemens, die een speciale afdeling op nahield voor het omkopen van Griekse belanghebbenden. Dit alles resulteerde in een publieke schuld van het land van 300 miljard euro, oftewel 130 procent van het Bruto Nationaal Product (BNP). 

De productie is tot stilstand gekomen, de werkloosheid opgelopen, een halve miljoen winkels en bedrijven gesloten, duizenden hoogopgeleiden, die het land hebben verlaten. Theodorakis: “Aan het begin van de Duitse bezetting in 1941 stierven in zes maanden tijd 300.000 mensen aan de honger. Nu is de geest van honger weer naar ons belasterd en onfortuinlijk land teruggekeerd. Wanneer men bedenkt dat de Duitse bezetting ons 1 miljoen mensen heeft gekost en ons land volledig verwoest werd, hoe is het mogelijk voor ons Grieken om de dreigementen van Mevr. Merkel en de Duitse intentie te accepteren om ons een nieuwe Gauleiter op te leggen… Dit keer met een stropdas…” 

Wie hij als de nieuwe Gauleiter op het oog had, maakte hij in zijn blog bekend: “De Eurogroep en haar voorzitter, de Nederlander Jeroen Dijsselbloem – dit zijn beelden die mij pijn doen. Ik heb zoveel verdragen, door het lot, dat ik als Griek ben geboren, een Griek die de grillen van de machtigen moest doorstaan, die zijn hoofd moest laten zakken en zelfs moest leren om van hen te houden! Maar deze Nederlander met zijn bril kon ik nooit uitstaan … hij kwam hier woedend en met de arrogantie van een baas … En toen gebeurde er een wonder, zoals de wonderen die ik bijna tot in de diepste diepen van mijn herinneringen vergeten ben: twee vertegenwoordigers van dit volk van de tweede klasse, premier Alexis Tsipras en minister van Financiën Yanis Varoufakis, verzetten zich met een vreemde koelbloedigheid en hoffelijkheid door twee heldere en mooie Nee’s, die hem zo verrasten dat hij zijn nobele afkomst als heerser van Europa vergat en niet meer wist wat er met hem gebeurde…” 

Tot op hoge leeftijd was Theodorakis helder in zijn zicht op de wereld, getuige ook het oordeel van Geert van Istendael, die in zijn artikel “De boekhouders hebben de macht gegrepen in Europa” tot een vergelijkbare conclusie komt: “We moeten Tsipras en de zijnen dankbaar zijn dat ze barsten hebben geslagen in het betonnen pantser van het Brusselse conformisme. Ze hebben miljoenen Europeanen aan het denken gezet, tot in het dorpscafé. … Het deugdzame, hardwerkende, spaarzame Noord-Europa wordt afgezet tegen het frivole, luie, verkwistende Zuid-Europa. Nonsens. Zijn we dan vergeten dat het destijds de Duitsers waren die de Maastrichtnorm aan hun laars lapten, dit wil zeggen dat ze meer centen over de balk gooiden dan ze binnenkregen? Wie zei daar weer dat je de regels moet respecteren? Tussen haakjes, de Griekse werkweek is langer dan de Duitse en de vakantie is korter.”

Moge Mikis Theodorakis glimlachend naar beneden kijken en zachtjes zijn hoofd schudden over zoveel aardse domheden alvorens hij met zijn maatje Anthony Quinn op de klanken van de bouzouki op het strand van de wereldzee de sirtaki danst…